वैशाख ६, काठमाडौं । इरान र इजरायल करिब तीन सातादेखि विवादमा छन्। यसपटकको यो विवाद सिरिया घटनाबाट सुरु भएको देखिन्छ। गत १ अप्रिलमा जब सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा हवाइ हमला भयो, जसकारण इरानी क्रान्तिकारी सुरक्षा फौजका वरिष्ठ कमाण्डरसहित ११ जनाले ज्यान गुमाए।

उनीहरु सबै दमास्कस दूतावास परिसरमा भएको बैठकमा सहभागी थिए। इरानले सो आक्रमण इजरायलले गराएको आरोप लगाएको छ, तर इजरायलले त्यसको कुनै जिम्मेवारी लिएको छैन। सो हमलापछि इरानका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह अली खामेनीले इजरायलले आफ्नो कारबाहीको सजाय भोग्नुपर्ने बताएका छन्।

चेतावनीपछि इरानले अप्रिल १३ शनिबार राति इजरायलमा ३३० वटा मिसाइल प्रहार गरेको थियो। यस अवधिमा ड्रोन आक्रमण पनि भए। अब इजरायलले पनि इरानविरुद्ध बदला लिने चेतावनी दिएको छ।

इरान र इजरायलको यही क्रिया प्रतिक्रियाका कारण तनाव बढ्दो छ। दुवै देशले यो विवादलाई छिट्टै समाधान गर्नेतर्फ ध्यान दिएको देखिदैन। बरू प्रतिसोध राखेर द्धन्द्ध बढाउँदै लगेका छन्। त्यसो त अहिले आमने–सामने हुने संकेत गरेका यी देश कुनैबेलाका असल मित्र हुन्।

सन् १९४८ मा इरानले विश्वको नक्सामा नयाँ राष्ट्रको रुपमा एक देशलाई मान्यता दिएको थियो। त्यही देश हो इजरायल। अरब राष्ट्रहरु मध्येबाट अस्तित्वमा आएको यो देशलाई अधिकांश मुस्लिम बाहुल्य राष्ट्रहरुले वास्ता गरेनन्। तर इरान एक त्यस्तो अपवाह हो, जसले इजरायललाई पहिचान गर्याे।

त्यतिबेला इरानमा पहलवी वंशको शासन थियो। यो वंशले आधा शताब्दी भन्दा बढी शासन गर्याे। पहलवी वंश अमेरिकाको समर्थक थियो भने इजरायलले अमेरिकालाई समर्थन गर्‍यो। जसको समर्थनमा आज इरान उभिएको प्यालेस्टाइनले त्यसबेला इरानको कारवाहीलाई विपत्तिको संज्ञा दिएको थियो।

प्यालेस्टाइनले पनि यसलाई प्रकोपको मौन अन्तर्राष्ट्रिय अनुमोदनको रूपमा हेर्याे। इजरायलको गठनका कारण सात लाखभन्दा बढी प्यालेस्टाइनलाई आफ्नो भूमिबाट बेदखल गरिएको बताइएको छ।

इजरायल–इरान सम्बन्ध सुदृढ शीतयुद्धको त्यो अवधिमा इरानी शासनलाई अमेरिकाको समर्थन थियो। योसँगै इजरायललाई अमेरिका र युरोपको पनि समर्थन थियो। इरानमा पनि ठूलो संख्यामा यहूदीहरू बस्दै आएका थिए। आज पनि, इजरायल पछि, पश्चिमी एशियामा सबैभन्दा धेरै यहूदीहरू इरानमा बस्छन्। सन् १९५६ मा इरानमा गरिएको जनगणना अनुसार त्यतिबेला इरानमा करिब ६५ हजार यहूदीहरू बसोबास गरिरहेका थिए।

राष्ट्र बनेपछि इजरायलले अन्य देशसँग पनि सम्बन्ध स्थापना गर्ने प्रयास सुरु गर्याे। इजरायलले इरानको राजधानी तेहरानमा दूतावास स्थापना गर्याे भने दुवै देशले एक–अर्काका लागि राजदूत नियुक्त गर्दै आएका छन्। व्यापार सम्बन्ध पनि बढ्यो र इरान चाँडै इजरायलको लागि तेल आपूर्तिको प्रमुख स्रोत बन्यो।

दुवैले सन् १९६८ मा इरानको तेल इजरायल र त्यसपछि युरोप पठाउने उद्देश्यले पाइपलाइन सुरु गरेका थिए। तर त्यो सम्बन्ध सधैँ निरन्तर भने रहेन। सन् १९७९ मा इस्लामिक क्रान्तिका कारण सम्बन्धमा चिसोपनको सुरुवात भयो। इरानमा सत्तामा रहेका शाह मोहम्मद रेजा पहलवी देश छोडेर भाग्न बाध्य भए।

उही समयमा, वर्षौको लागि देशबाट निष्कासित अयातोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी देश फर्किए र इरानको सत्ता हातमा लिए। इरानमा भएको इस्लामिक क्रान्तिपछि दुई देशबीचको सम्बन्धमा तिक्तता आउन थाल्यो। यस क्रान्ति पछि, इरान, जसलाई कुनै समय पर्सिया भनिन्थ्यो, पर्शियनहरूको देश, इस्लामिक गणतन्त्रमा परिणत भयो। त्यसबेला इरानका नयाँ सर्वोच्च नेता खोमेनीले विश्व शक्तिहरूलाई ‘अहंकारी’ भन्दै उनीहरूविरुद्ध खलिफाको नीति अपनाएका थिए।

उनले आफ्नोे स्वार्थ पूरा गर्न प्यालेस्टिनी लगायत अन्यलाई दमन गर्ने विश्व शक्तिका क्षेत्रीय सहयोगीहरू विरुद्ध खडा हुने घोषणा गरे। सद्दामको फौजले इरानमाथि आक्रमण पनि गर्याे। इस्लामिक क्रान्तिपछि, एक शिया उलेमा सत्तामा आए। छिमेकी राष्ट्र इराकमा सुन्नी तानाशाह सद्दाम हुसेनको शासन थियो।

अस्थिरताको अवधिबाट गुज्रिरहेको इरानमा सन् १९८० सेप्टेम्बरमा अचानक सद्दामको सेनाले आक्रमण गरेको थियो। इराकलाई अमेरिकाको समर्थन थियो। त्यही बेला इजरायलले इरानलाई समर्थन गरेको थियो। सद्दामलाई अमेरिकाबाट सहयोग मिलिरहेको थियो। सद्दामले केही दिनभित्रै इरानमाथि विजय हासिल गर्ने आशा राखेका थिए तर त्यसो हुन सकेन। इरानका सर्वोच्च नेता खोमेनीले सद्दामलाई इस्लामिक क्रान्तिको बाधकको रूपमा हेरे। उनको सेना दृढ उभियो र इराकी नेतालाई पराजित गर्ने प्रयासमा युद्ध जारी राख्यो।

धेरै वर्षसम्म चलेको यो युद्ध कुनै नतिजामा पुग्न सकेन। न सद्दामले खोमेनीलाई सत्ताबाट हटाउन सकेन न खोमेनीले सद्दामलाई सत्ताबाट हटाउन सके। यो युद्धको अर्को रोचक पक्ष पनि थियो। सद्दामलाई सहयोग गर्ने अमेरिकाले पनि गोप्य रूपमा खोमेनीको सेनालाई हतियार उपलब्ध गराउँदै आएको धेरै रिपोर्टले देखाएको छ। आठ वर्षको युद्धको अन्त्यसँगै पश्चिम एसियाको समीकरण फेरिएको थियो।

यो युद्धको केही वर्षपछि सद्दाम अमेरिकाको निशाना बने, सन् १९९० मा कुवेत कब्जा गर्दा। इरानी शासकले अमेरिकालाई ‘महान शैतान’ भनेका छन् भने अर्कोेतर्फ इरान र इजरायलबीचको सम्बन्ध पनि तिक्त बन्दै गएको छ। दुईबीच प्रोक्सी युद्ध सुरु भएको छ।

इरानी शासनले अमेरिकालाई ‘महान शैतान’ र इजरायललाई ‘सानो शैतान’ भनेको थियो। इरानले इजरायलसँग सबै सम्बन्ध तोड्यो। नागरिकहरूले अब यात्रा गर्न सक्दैनन् र उडान सेवाहरू रद्द गरियो र तेहरानमा इजरायली दूतावासलाई प्यालेस्टिनी दूतावासमा परिणत गरियो।

इरान र इजरायल बिचको कटुता सन् १९८२ को हो। इजरायलले सिरिया, इराक, लेबनान र यमनमा राजनीतिक र सशस्त्र समूह बनाएर आर्थिक सहयोग गरेको आरोप लागेपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध थप बिग्रियो। त्यसबेलादेखि इरानभर प्यालेस्टिनीहरूको समर्थनमा ठूला र्यालीहरु आयोजना गरिएको थियो। वास्तवमा, जेरुसेलमलाई अरबी भाषामा अल कुद्स भनिन्छ।

इरानले लेबनान, सिरिया, इराक र यमनलगायत क्षेत्रका धेरै देशहरूमा प्रोक्सी नेटवर्कहरूलाई समर्थन गरेको आरोप लगाइएको छ। यो समूहलाई प्रतिरोधको अक्ष भनेर चिनिन्छ, जसले प्यालेस्टाइनी कारणलाई समर्थन गर्दछ र इजरायललाई प्रमुख शत्रुको रूपमा पनि लिन्छ।

यी सशस्त्र समूहहरूले इजरायल र अमेरिकी सेनालाई पनि निशाना बनाएका छन्। यी मध्ये प्रमुख लेबनानमा हिजबुल्लाह हो, जुन दक्षिणी लेबनानमा इजरायली कब्जा विरुद्ध लड्न १९८२ मा गठन भएको थियो। यो प्रोक्सी युद्ध विगत केही वर्षदेखि चलिरहेको छ।

पछिल्लो समय विकसित घटनाक्रमका विषयमा कुरा गर्दा यो हमास र इजरायलबीच युद्धको बीचबाट सुरु भएको हो। हिजबुल्लाह पनि यस युद्धमा संलग्न छ। उसले उत्तरी इजरायलमा लगातार रकेट आक्रमण गरिरहेको छ। इरानले हुथी विद्रोहीलाई सहयोग गरेको आरोप पनि लगाइएको छ। यो संगठनले इजरायलमा पनि लगातार आक्रमण गरिरहेको छ।

इजरायल र इरानबीचको पछिल्लो विवाद अप्रिल १ मा सुरु भएको थियो। यसै दिन सिरियामा रहेको इरानी दूतावासमा हमला भएको थियो। सिरियाको राजधानी दमास्कसमा रहेको इरानी वाणिज्य दूतावासमा भएको आक्रमणमा कम्तीमा ११ जनाको मृत्यु भएको छ।

मारिनेमा इरानी रिभोलुसनरी गाड्र्स कोर (आईआरजीसी) को अल कुद्स फोर्सका एक वरिष्ठ कमाण्डर पनि थिए। आक्रमणको समयमा उनीहरु सबै दमास्कस दूतावास परिसरमा एक बैठकमा सहभागी थिए।

आक्रमणको जिम्मेवारी इजरायलले लिएको छैन भने उसलाई आक्रमणको आरोप मात्रै लगाइएको छ। इरानले यस हमलाको बदला लिने कुरा गरेको छ। आक्रमणपछि १३ अप्रिलको राति इरानले इजरायलमाथि मिसाइल र ड्रोन आक्रमण गरेको थियो।

यो अवधिमा इजरायलमा तीन सयभन्दा बढी मिसाइलहरू प्रहार गरिएको दाबी गरिएको थियो। तर, अमेरिकाले लगभग सबै हमला असफल भएको दाबी गरेको छ। अर्कोतर्फ इजरायलले पनि यस हमलाको जवाफ दिने धम्की दिएको छ। यस्तो अवस्थामा यो तनाव कहिलेसम्म रहन्छ भन्ने अनुमान मात्र गर्न सकिन्छ।