फागुन ७, काठमाडौँ । वादी समुदाय नेपालको पछाडिएको समुदाय हो। अल्पसंख्यक रूपमा रहेको यो समुदाय आर्थिक–सामाजिक रूपमा निकै उत्पीडनमा छ। वर्गीय र जातीय उत्पीडनसँगै यो समुदायका महिलाहरूले लैंगिक उत्पीडन भोग्दै आएका छन्। वादी समुदाय मध्यपश्चिम र सुदूरपश्चिमका केही जिल्लामा थोरै संख्यामा रहेको भए पनि मनाङ र मुस्ताङबाहेक ७३ जिल्लामा यो समुदायको प्रतिनिधित्व देखिएको छ।

बाद्यवादन र नाचगानलाई आफ्नो पेशा बनाएको यो समुदायलाई शुरुमा तत्कालीन राजा रजौटा र जमिन्दारहरूले मनोरञ्जन लिनमा प्रयोग गरेको पाइन्छ। त्यसपछि यो पेशा पनि धेरै नटिकेपछि वादी समुदायका महिलाहरू बाध्यतावस यौन व्यवसायमा लागेको पाइन्छ। बाध्यतावस त्यस्तो पेशामा लागे पनि अहिले यो समुदायका महिलाहरूले यौन व्यवसाय छाडेर अन्य पेशामा छन् र राज्यले पनि यो समुदायलाई यौन हिंसामुक्त समुदायको रूपमा घोषणा गरिसकेको छ। वादी समुदाय अहिले आर्थिकरूपमा आत्मनिर्भर बन्ने प्रक्रियामा छन्। यो समुदाय भारतको वैशालीबाट लिच्छवि कालमा नेपाल छिरेको विश्वास गरिन्छ।
अझै पनि वादी समुदाय सोचेअनुरुप अघी बढ्न सकेको छैन। उनीहरुलाई तल्लो दर्जाको रुपमा हेर्ने चलन पनि बाकिँनै छ। तर वादी समुदायका एक यूवा हिक्मत वादी भने हिक्मतीलो बनेर आफ्नो समुदायको लागि आवाज उठाइरहेका छन्।

हिक्मत वादी जसले गर्दा अहिले कर्णालीका वादी समुदायका बालबालिकाहरुले पनि शिक्षा पाएका छन्। उनीसँग वादी समुदायका बालबालिकाको ठूलो भविष्य जोडिएको छ। दैलेख घर भएका उनले ‘वादी सरोकार मञ्च’ स्थापना गरेका छन् । यस मञ्चले पहिलो काम वादी समुदायको अधिकारका लागि लढ्छ। दोस्रो काम वादी बालबालिकालाई शिक्षित बनाएर, वादी समुदायको अधिकारमा अग्रपंतिमा उभिने दक्ष र सक्षम बनाउने काम गर्दछ।

यिनै हिक्मतलाई कर्णाली उत्सव कुडा कर्णालीकामा आयोजकले सोमबार पैकेलो अर्थात हिरोको रुपमा बोलाएर आफ्नो कथा भन्न लगायो। कथाको सुरुवातमै उनले आफ्नी आमालाई सम्झे। उनका अनुसार उनकी आमाका बुवाले अन्र्तरजातिय विवाह गरेका थिए। उनकी आमाका बुवा बस्नेत थरका थिए। तर उनले वादी समुदायकी महिलासंग विहे गरेपछि उनलाई आफन्त र घरपरिवारबाट तिरस्कार गरेर वादी समुदायमै पठायो। हिक्मतकी आमा पनि वादी समुदायमै हुर्किइन। सानैमा विवाह भएकी उनकी आमाका २७ वर्षकै उमेरमा ७ वटा छोरी जन्मिसकेका थिए । छोराकै आशमा उनका बुवाले अर्की विहे गरे। बुवाले सानीआमा ल्याएकै वर्ष हिक्मत पनि आमाको कोखमा हुर्किरहेका थिए। २०५० सालमा उनको जन्म भयो। दैलेखको तल्लो डुङ्गेस्वरमा बस्दै आएका वादि समुदायको सदस्यको रुपमा। अर्की विहे गरेसंगै बुवा केहि दिदिहरु र सानी आमालाई लिएर अछाम जिल्लामा गएको उनले बताए।

उनले भने , ‘ हाम्रो समुदायको चलनै थियो। अर्को विहे गरेपछि अन्त जाने । बुवा गएपछि हाम्रो परिवारमा अझै बज्रपात भयो। दुःखमा रहेको हाम्रो परिवारको जिन्दगीमा अझै दुःख थपिए।’

जसोतसो आमा र दिदिहरुले आफूलाई भने सुखैमा हुर्काएको हिक्मत बताउँछन्। आफूले पढ्न नपाएपनि भाईलाई पढाउन पर्छ भन्ने लागेर विद्यालय पठाएको उनी सम्झिन्छन्। दिदिहरुको पनि सबैको १२–१३ वर्षकै उमेरका विहे भयो । त्यसपछि फेरि हिक्मतका दुःखका दिन सुरु भए। दिदिहरुले गर्ने सबै कामहरु सबै उनले गर्न पर्ने भयो। पहिलोपटक आफूले गुडको भारी बोकर २५ रुपैँया कमाएको उनको मानसपटलमा ताजा छ। उनकी आमा त्यतिबेला छोरा कमाउँने भयो भनेर खुसी भएकी थिइन्। घरायसी संगै घरधान्नको लागि अरुको काम गर्दै गर्दा उनले २०६५ सालमा एसएलसी पास गरे। आफूले पढ्नको लागि आमा र आफ्नो पेट पाल्नको लागि धेरै दुःख गरे। उनीसंगैका साथीहरु रमाइरहेको बेला उनले खोलामा माछा मार्दै बसे। अरुको काम गर्दै बसे। उनले लेभरी गरेर कमाएको पैसाले गाउँकै कस्मिेटिक पसल खोले। विस्तारै उनको व्यवसाय राम्रो भएपछि उनले सुर्खेतमा पनि फेन्सी र पुस्तक पसल खोले। उनले भाईलाई रोजगारिको लागि विदेश पनि पठाए। राम्रो कमाई भएका भएका उनले गाडी पनि जोडिसकेका थिए। २०७२ सालमा उनले विहे पनि गरे।

हिक्मत वादि समुदायको लागि काम गर्नपर्छ भन्दै अघि सरे। उनी आफ्नो समुदायको लागि काम गर्ने भन्दै विभीन्न संघसंस्थामा पनि जोडिए। आफ्नो समुदायकालाई सबल बनाउँको लागि संघर्ष गर्न थाले। वादी समुदायका बालबालिकाहरुको पहुँच शिक्षामा पुगाउन पर्छ भन्दै लागे। २०७७ साल फागुन ९ देखी २६ गतेसम्म उनले मुख्यमन्त्री कार्यालय अघि वादी समुदायको उत्थानको लागि आन्दोन सुरु गरे। उनले वादी समुदायको लागी जमिनको माग गरेका थिए।

आफू आफ्नो लागि अब्बल बन्दै गएपनि आफ्नो समुदायको लागि केहि गर्न नसकेको भन्दै उनले वादी समुदायको बालकालिकालाई सुर्खेतमा ल्याएर पढाउन सुरु गरे। यो अभियानमा लागेपछि उनले पसल , गाडी सबै बेच्नपर्ने अवस्था आयो। बालबालिकालाई पढाउने बेला रिन लागेर उनले बजारमा व्यापारीबाट थप्पड पनि खाए। तर उनले बालवालिकाहरुलाई पढाउने काम रोकेनन्।

अहिले उनले १ सय २७ जना बालबालिकाहरुलाई सुर्खेतमा होस्टेलमा राखेर पढाइरहेका छन्। उनी भन्छन् , ‘ कर्णालीलाई बनाउँन छ भने बालबालिकालाई खान दिएर कुपोषित हुनबाट बचाउ। शिक्षित बनाउँ। यति लामो संघर्ष पछि हिक्मतलाई लागेको छ। संघर्ष गर्दै गयो भने असफल भन्ने कुरा केहि छैन। अहिले कर्णाली संगै देशभरबाट उनका बालवालिकाका लागि सहयोग पनि आइरहेको हुन्छ। कर्णाली सरकार र नगरपालिकाले पनि सहयोग गर्न थालेका छन्।